Việt Nam Trong Thời Kỳ Chuyển Đổi

Trang Đỗ
20 thg 9, 2022
9 phút đọc

Đã cập nhật: 8 thg 10, 2022

Việt Nam đang phát triển với tốc độ chóng mặt. Ví dụ điển hình là thành phố Hồ Chí Minh, được biết tới là một trong những “mega city” - thành phố với nền kinh tế phát triển và tốc độ đô thị hóa cao.

ree — Dense urban area in district 1, Ho Chi Minh city. Photograph by author, 2022

Cùng sự phát triển nhanh là nhiều vấn đề đi kèm. Trong bài viết này, Trang sẽ bàn về bốn chủ đề chính: sự bảo tồn các tòa nhà lịch sử, vấn đề về bảo vệ môi trường, không gian công cộng và sức khỏe tâm lý trong thành phố Hồ Chí Minh.

Bốn chủ đề trên bao gồm một vài vấn đề của thành phố mà mình đã trải nghiệm sau khi sống ở Sài Gòn gần 6 năm. Là một người thiết kế nội thất tập sự, Trang luôn tự hỏi bản thân - “Thiết kế của mình sẽ phản hồi như thế nào tới những vấn đề hiện tại của đô thị?”

Những Thử Thách

🏛️ Bảo tồn di sản

Chủ đề đầu tiên là về việc bảo tồn các tòa nhà lịch sử. Một trong những vấn đề đáng chú ý nhất là sự biến mất của các căn nhà lịch sử của thành phố.

Nhà nghiên cứu kiến trúc lịch sử Mel Schenk đưa ra số liệu khoảng 80% thành phố Hồ Chí Minh được xây với kiểu Kiến Trúc Hiện Đại Miền Nam Việt Nam (Southern Vietnamese Modernist Architecture) [1]. Đây là phong cách kiến trúc mang nét riêng biệt về văn hóa và lịch sử của miền nam Việt Nam những năm giữa thế kỷ 20 [1].

Theo tiến sĩ Schenk, phong cách kiến trúc này đã được biến tấu để thích nghi với khí hậu nhiệt đới, đồng thời thể hiện nét tư duy độc lập về văn hóa miền Nam Việt Nam thời bấy giờ.

ree — An old Southern Modernist building, Ho Chi Minh city. Photograph by author, 2022

Hiện tại, các tòa nhà lịch sử quan trọng của thành phố đã được nhận diện và bảo dưỡng kỹ lưỡng. Tuy nhiên, những công trình quy mô nhỏ hơn đang bị bỏ sót và bị tháo dỡ để xây các công trình cao tầng hiện đại [1]. Việc tháo dỡ công trình và xây một tòa nhà mới kèm theo sự đắt đỏ và ảnh hưởng tiêu cực tới môi trường, đặc biệt là ô nhiễm không khí và ô nhiễm tiếng ồn [2]. Hơn hết, thành phố cũng mất đi vĩnh viễn những di tích mang tính lịch sử.

Liên quan tới vấn đề này, nhiều doanh nghiệp đã cải tạo và cách tân các tòa nhà lâu đời thành nhà hàng, quán cà phê, không gian sáng tạo và cả dịch vụ homestay. Những hình thức can thiệp này có hiệu quả bền vững hơn về mặt kinh tế, văn hóa và lịch sử [2]. Cá nhân Trang cảm thấy phương thức này cũng làm văn hóa của thành phố phong phú hơn bằng cách kết hợp các chức năng đương đại ngày nay vào không gian mang tính lịch sử.

ree — Renovated café space by NEO-, Ho Chi Minh city. Photograph by author, 2022

Tóm lại, việc cải tạo hoặc tái sử dụng các căn nhà lâu đời có thể giúp bảo tồn các giá trị lịch sử của thành phố và tạo ra các giá trị văn hóa mới. Theo Trang, những người làm thiết kế cũng có thể tạo nên thay đổi bằng cách ủng hộ phương thức tái sử dụng các tòa nhà lâu đời, cũng như nâng cao nhận thức của người dân thành phố về vấn đề bảo tồn di sản lịch sử.

🤼 Nhu cầu về không gian công cộng

Theo nhà đô thị học Jan Gehl, không gian công cộng là tất cả những nơi được xây dựng bởi con người - từ đường phố, ngõ hẻm, tòa nhà tới quảng trường [3]. Mặt khác, đời sống công cộng được hiểu là tất cả các hành động, sự việc diễn ra giữa các tòa nhà - đứng, ngồi, đi bộ, đạp xe [3]. Không gian công cộng là nơi diễn ra đời sống công cộng. “[…] Nó chứa đựng sự tương tác giữa cuộc sống và không gian dưới mọi hình thức” [3].

ree — Fully occupied sidewalk in Thu Thiem new urban area, Ho Chi Minh city. Photograph by author, 2022

Không gian công cộng đón chào mọi người và giúp gắn kết các mối quan hệ xã hội, cộng đồng với nhau [4]. Không gian công cộng là nơi để gặp gỡ, khuyến khích sự tương tác giữa mọi người và giúp ngăn ngừa tỉ lệ tội phạm [4]. Ngoài ra, không gian công cộng còn có vai trò quan trọng đối với nhóm xã hội dễ bị tổn thương, cụ thể là trẻ em, thanh niên, người dân có thu nhập thấp và người già neo đơn [4].

Tuy nhiên, thành phố Hồ Chí Minh đang bị thiếu không gian công cộng trầm trọng. Ước tính trung bình mỗi người chỉ có 0.55m2 công viên công cộng, con số rất thấp so với 30.3m2 một người ở Singapore và 41m2 một người ở Seoul [5].

A normal evening at Ton Duc Thang street, district 1, Ho Chi Minh city. Photograph by author, 2022

Trang thấy phần lớn người dân thành phố thường đổ về các quận trung tâm để giải trí hay xả stress, như Quận 1 hoặc Quận 3. Trong khi đó, nhiều không gian công cộng ở những nơi khác của thành phố lại không được sử dụng hoặc bị bỏ hoang. Việc không tối ưu hóa chức năng các không gian công cộng hiện hữu, kết hợp với vấn đề thiếu không gian đã góp phần dẫn tới việc gia tăng áp lực giao thông ở các quận trung tâm, đặc biệt là trong những ngày cuối tuần hoặc ngày lễ.

Một số giải pháp cho vấn đề này là thiết kế các không gian công cộng tản mạn với quy mô nhỏ hơn; tận dụng không gian trống gần bờ sông; hoặc cải tạo các nơi bị bỏ hoang để tăng số lượng người sử dụng [6]. Ngoài ra, các khía cạnh khác nên lưu ý khi thiết kế có thể kể tới là tính thân thiện với người khuyết tật, thêm không gian xanh, thiết kế đường cho người đi bộ hoặc thiết kế không gian công cộng hỗ trợ các hoạt động thương mại như chợ phiên hoặc bán hàng rong [6].

ree — A public park near Saigon river, district 1, Ho Chi Minh city. Photograph by author, 2022

ree — A lively community space in Nguyen Thai Binh apartment, district 1, Ho Chi Minh city. Photograph by author, 2022

Đối với Trang, việc cải thiện đời sống công cộng (public life) của thành phố là một trong những chủ đề quan trọng trong lĩnh vực thiết kế và sáng tạo. Chúng ta không chỉ đơn thuần thiết kế không gian chung cho mọi người mà còn làm tăng tính liên kết trong xã hội và nuôi dưỡng đời sống tinh thần, văn hóa của thành phố.

🌳 Thiết kế thân thiện môi trường

Một thành phố phát triển đồng nghĩa với việc sẽ có nhiều người đến ở hơn, nhiều phương tiện di chuyển hơn và tạo ra nhiều chất thải hơn.

Về chủ đề này, vấn đề đầu tiên Trang muốn bàn tới là việc thiếu không gian xanh trong thành phố. Tỉ lệ cây xanh bình quân đầu người của thành phố Hồ Chí Minh chỉ khoảng 2m2 mỗi người, thấp hơn nhiều so với tỉ lệ mà tổ chức Y tế Thế giới WHO đưa ra, trong đó, mỗi người dân đô thị cần khoảng 9m2 không gian xanh để đảm bảo một cuộc sống khỏe mạnh [7].

Một trong những giải pháp là phát triển các không gian xanh quy mô nhỏ bên cạnh việc xây dựng các công viên lớn, không gian xanh với quy mô nhỏ sẽ phù hợp hơn với loại đô thị mật độ cao như thành phố Hồ Chí Minh [6]. Những khu vườn nhỏ gọn này có thể đặt giữa các tòa nhà hoặc trên các con phố, là một điểm dừng chân cho người dân nghỉ ngơi và hít thở không khí trong lành giữa lòng thành phố bận rộn.

Vấn đề thứ hai là rác thải nhựa. Vào năm 2020, Việt Nam là quốc gia đứng thứ 11 trên thế giới về lượng rác thải nhựa bị quản lý sai cách, có nghĩa là nhựa bị thải trực tiếp ra môi trường xung quanh thay vì được phân loại và xử lý [8]. Vấn đề này đã dẫn tới nhiều hậu quả nghiêm trọng về kinh tế, môi trường và cả xã hội [9].

Đối phó với rác thải nhựa, nền kinh tế tuần hoàn (Circular economy) là một trong những mô hình tái chế mang tính bền vững cao. Đây là loại mô hình sản xuất và tiêu thụ giúp giảm thiểu tối đa rác thải bằng cách quản lý và tái tạo tài nguyên theo một vòng khép kín, thông qua việc tái sử dụng, tái chế, sửa chữa để gia tăng tuổi thọ vật chất [10].

ree — Recycled plastic box with terrazzo texture by Plastic People. Photograph by author, 2022

Ở thành phố Hồ Chí Minh, nền kinh tế tuần hoàn đang dần được hình thành. Vốn từ lâu người Việt Nam đã tìm nhiều cách khác nhau để tái sử dụng các đồ dùng bỏ đi trong nhà, nhờ đó tiết kiệm chi phí và tối ưu chức năng của một vật dụng. Ngày nay, nhiều doanh nghiệp đã thực hiện phương pháp này ở quy mô lớn hơn, như chuyển đổi chất thải nhựa thành vật liệu xây dựng, hoặc biến tấu đồ bỏ đi thành một món đồ nội thất độc đáo. Bên cạnh đó, nhiều cá nhân, tổ chức cũng không ngừng nâng cao nhận thức về việc quản lý chất thải và các vấn đề môi trường.

ree — A creatively assembled table lamp using thrown away parts. Photograph by author, 2022

Là người làm thiết kế, chúng ta có khả năng để tác động đến quyết định của mọi người bằng những thiết kế có thông điệp ý nghĩa. Thông qua một vài can thiệp nhỏ như thiết kế một khu vườn, sử dụng sáng tạo một chiếc ghế cũ, hoặc kêu gọi mọi người giảm thiểu rác thải nhựa thông qua các tác phẩm nghệ thuật, chúng ta đều đang giúp thành phố trở nên bền vững và đáng sống hơn theo cách riêng bản thân.

💗 Thiết kế cải thiện sức khỏe tinh thần

Chủ đề cuối cùng là thiết kế để cải thiện sức khỏe tinh thần. Một tâm trí khỏe mạnh là nhu cầu quan trọng của con người để có thể sống hạnh phúc, ý nghĩa và hiệu quả. Tuy nhiên, theo Bộ Y tế và UNICEF, các bệnh rối loạn tâm lý đang ảnh hưởng đến 15% dân số Việt Nam, đặc biệt là trẻ em và thanh niên [11].

Bệnh tâm lý thường xuất hiện ở những nơi quen thuộc nhất của chúng ta. Điển hình như trong trường học và ở nhà, nhiều bạn trẻ đã có những hành vi tự làm hại bản thân do căng thẳng quá mức [11]. Trong môi trường văn phòng, bệnh căng thẳng mãn tính đã khiến nhiều người lao động bị ảnh hưởng về cả mặt thể chất lẫn tinh thần [12]. Ngoài ra, trầm cảm, lo âu và tâm thần phân liệt cũng là những bệnh tâm lý phổ biến nhất ở thành phố Hồ Chí Minh [13].

Bàn về vấn đề sức khỏe tinh thần, thiết kế có thể giúp giảm mức độ căng thẳng bằng cách ảnh hưởng tích cực đến hành vi người dùng. Khái niệm thiết kế trị liệu đề cập đến thiết kế có lợi cho sức khỏe tinh thần, phúc lợi và phục hồi chức năng của người sử dụng [14]. Về khía cạnh không gian, các yếu tố như ánh sáng tự nhiên; tiêu giảm mức độ tiếng ồn; không gian gần gũi với thiên nhiên đã được chứng minh là có thể cải thiện sức khỏe tinh thần [14]. Các lĩnh vực về đồ họa và truyền thông cũng có thể truyền cảm hứng và nâng cao tinh thần thông qua việc đồng cảm, chia sẻ và nghệ thuật kể chuyện.

A green area at University of Economics, Ho Chi Minh city. Photograph by author, 2022

Trong thành phố, thiết kế để cải thiện sức khỏe tinh thần là một trong những chủ đề nên được chú trọng - từ việc giảm thiểu các bệnh lý về căng thẳng, trầm cảm, cho tới việc nâng cao nhận thức của cư dân về sức khỏe tâm lý. Bằng cách này, thiết kế cho sức khỏe tinh thần sẽ tạo ra môi trường tích cực hỗ trợ cho đời sống tinh thần của người dân thành thị.

Kết luận

Thành phố Hồ Chí Minh là một trong những thành phố đang phát triển nhanh chóng ở Việt Nam. Đi cùng với sự phát triển là các chủ đề xã hội đi kèm, điển hình là sự bảo tồn các công trình lịch sử, nhu cầu về không gian công cộng, vấn đề về môi trường và sức khỏe về tinh thần.

Tuy nhiên, những trở ngại này cũng là cơ hội cho thế hệ sáng tạo trẻ tuổi tham gia vào việc xây dựng thành phố. Từng hành động, phản ứng của chúng ta đối với những vấn đề đương đại nói trên sẽ góp phần định hình cho tương lai của thành phố sau này. Đây cũng là lý do tại sao Trang cho rằng các thành phố lớn của Việt Nam đang trong một quá trình chuyển đổi quan trọng.

Trong giai đoạn chuyển đổi này, thiết kế đô thị không còn là trách nhiệm của các nhà quy hoạch và lãnh đạo thành phố, mà là của tất cả mọi người - đặc biệt là thế hệ trẻ. Bằng cách đóng góp vào việc xây dựng thành phố theo cách riêng của bản thân, chúng ta đều đang xây dựng một thành phố đáng sống hơn - một đô thị bền vững và sáng tạo.