Khám Phá Yếu Tố Tạo Nên Bản Sắc Nơi Chốn
- Trang Đỗ
- 1 thg 10, 2023
- 6 phút đọc
Đã cập nhật: 9 thg 10, 2023
Bạn có bao giờ tự hỏi điều gì tạo nên dấu ấn của một địa điểm? Điều gì tạo nên cái “chất” của một địa phương, một con đường hoặc khu phố mà hằng ngày chúng ta vẫn bước qua? Trong bài viết này, chúng ta sẽ khám phá các yếu tố chính góp phần vào bản sắc của một địa điểm, từ các yếu tố vật lý đến các yếu tố văn hóa và xã hội.
Bản Sắc Nơi Chốn
Bản sắc nơi chốn là những đặc điểm độc đáo và dễ nhận biết của một địa điểm, bao gồm môi trường tự nhiên, kiến trúc, lịch sử, truyền thống văn hóa, ẩm thực địa phương và cộng đồng dân cư. Bản sắc nơi chốn không giữ nguyên mà liên tục tiến hóa dưới sự ảnh hưởng của các yếu tố xã hội, kinh tế và chính trị [1].
Bản sắc nơi chốn là đặc trưng của một địa điểm quy mô nhỏ, như một khu phố hay con đường trong một thành phố, cung cấp tính tiện lợi và hỗ trợ cuộc cho sống hàng ngày của cư dân [1].
Ở mức độ rộng nhất, bản sắc được hình thành bởi lịch sử và các đặc điểm chung của một quốc gia; tiếp theo là bản sắc vùng miền, được ảnh hưởng bởi các yếu tố lịch sử và lãnh thổ; nhỏ hơn nữa là bản sắc đô thị, được hình thành bởi các yếu tố tự nhiên, xã hội và vật lý của một thành phố [1]. Bản sắc nơi chốn tạo nền tảng cho các mức độ bản sắc khác nhau, từ quốc gia, vùng miền tới đô thị [1].
Các Yếu Tố Chính
Một trong những lý thuyết về bản sắc nơi chốn được phát triển bởi Edward Relph, một nhà nghiên cứu về lĩnh vực quy hoạch đô thị. Theo Relph, bản sắc của một địa điểm được hình thành từ ba yếu tố chính: đặc trưng về vật thể (physical setting), đặc trưng xã hội (activities) và đặc trưng tinh thần (meanings) (dịch sang tiếng việt theo PGS. TS KTS Phạm Thúy Loan [3]).
Yếu tố đầu tiên, đặc trưng vật thể bao gồm các đặc điểm tự nhiên, công trình kiến trúc và cách tổ chức không gian của một địa điểm [2]. Môi trường tự nhiên như khí hậu và cảnh quan có thể ảnh hưởng tới cách mọi người sinh hoạt trong khu vực; trong khi các công trình kiến trúc phản ánh lịch sử và văn hóa của một địa điểm.
Yếu tố thứ hai, đặc trưng xã hội là sự tương tác và sinh hoạt hàng ngày của người dân sống trong khu vực, đây cũng là yếu tố dễ quan sát và cảm nhận nhất [2]. Yếu tố này thường được thể hiện qua các hình thức khác nhau từ buôn bán, giao tiếp, đi lại, làm việc cho tới văn hóa, nghệ thuật, ẩm thực, đại diện cho bản sắc chung của cộng đồng.
Yếu tố thứ ba, đặc trưng tinh thần liên quan đến kỷ niệm, cảm xúc và tâm lý của con người đối với một địa điểm [2]. Yếu tố này được phát triển khi địa điểm đó đáp ứng được nhu cầu của người đó tốt hơn so với những nơi khác.
Ba thành phần của bản sắc nơi chốn - đặc trưng vật thể, đặc trưng xã hội và đặc trưng tinh thần - tương tác với nhau và ảnh hưởng tới một địa điểm [2]. Mỗi yếu tố không chỉ tác động lẫn nhau mà còn cung cấp thông tin cho nhau, hình thành một bức tranh đầy ý nghĩa và mang bản sắc phong phú. Relph tin rằng hiểu biết về những yếu tố bản sắc nơi chốn sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phục hồi một địa điểm sẵn có, cũng như tạo ra những nơi chốn mới mang bản sắc mạnh mẽ.
Các Khía Cạnh Của Bản Sắc
Thwaites và Simkins (2007) đề xuất một mô hình tương tự với Relph, nhấn mạnh vào bốn khía cạnh của bản sắc nơi chốn: vật lý, xã hội, cảm quan và ký ức [1]. Bên cạnh các khía cạnh tương đồng với Relph về vật lý và xã hội, chúng ta cũng trải nghiệm nơi chốn một cách cá nhân hơn, thông qua cảm quan và ký ức.
Con người trải nghiệm không gian xung bằng cả năm giác quan - khi nhìn thấy con đường bận rộn mỗi sáng, khi nghe thấy âm thanh rao bán hàng rong trên hè, mùi hương của quán cà phê gần nhà, hoặc cảm nhận không khí mát lạnh sau cơn mưa chiều tháng sáu. Những trải nghiệm đó tích lũy và thay đổi theo thời gian - từ khi chúng ta trưởng thành, đi học, đi làm đến khi có gia đình - góp phần vào khía cạnh ký ức và hình thành sự hiểu biết của chúng ta về một địa điểm [1].
Tương tự như mô hình của Relph, các yếu tố cảm quan, ký ức, bối cảnh vật lý và xã hội đều có sự liên quan mật thiết với nhau. Khi một không gian được sử dụng, hoạt động của mỗi cá nhân ảnh hưởng lẫn nhau về khía cạnh xã hội, đồng thời góp phần tạo ra sự nhận thức thông qua giác quan và ký ức của mỗi người. Qua thời gian, sự tương tác giữa các yếu tố này xây dựng một bản sắc địa phương độc đáo, liên tục tiến hóa và thích ứng theo hoạt động hàng ngày của mỗi cá nhân và cộng đồng.
Vì vậy, sự độc đáo của bản sắc địa phương được tạo ra thông qua sự tương tác liên tục giữa con người và môi trường của họ qua thời gian.
Ứng Dụng
Vậy làm sao để vận dụng các yếu tố của bản sắc nơi chốn vào các quyết định thiết kế? Hãy xem ví dụ về các đề xuất để phát triển bản sắc của một khu phố có tính lịch sử cao trong trung tâm thành phố Hồ Chí Minh - Quận 1.
Đặc trưng vật thể: hỗ trợ trong công tác bảo tồn, phục hồi và nâng cao kiến trúc lịch sử, cảnh quan đường phố và không gian công cộng đặc trưng của khu vực.
Đặc trưng xã hội: hỗ trợ các quyết định thiết kế nhằm tạo sự gắn kết và mối quan hệ trong cộng đồng những người đang sinh sống, làm việc hoặc đến du lịch. Điển hình như thiết kế các khu vực ngồi ngoài trời, trưng bày nghệ thuật công cộng hoặc khu vực tổ chức các sự kiện cộng đồng, để tạo cơ hội giao tiếp xã hội.
Đặc trưng tinh thần: có thể hỗ trợ quyết định thiết kế để mang cảm giác gần gũi và mang tính kết nối tới mỗi cá nhân, dựa trên những trải nghiệm và ký ức độc đáo của họ đối với một địa điểm. Bao gồm cung cấp bảng thông tin, biển chỉ dẫn hoặc các yếu tố hình ảnh khác giúp mọi người liên kết với lịch sử và di sản văn hóa của khu vực.
Vì vậy, tích hợp các yếu tố bản sắc nơi chốn vào thiết kế sẽ tạo nên các địa điểm không chỉ mang tính thẩm mỹ mà còn ý nghĩa, tương thích và chân thực với ngữ cảnh.
Tính Thực Tiễn của Bản Sắc Nơi Chốn
Vậy, nghiên cứu về nơi chốn và bản sắc có vai trò như thế nào trong bối cảnh toàn cầu đang không ngừng phát triển? Bản sắc nơi chốn có thể cung cấp cho người thiết kế hiểu biết để đối mặt với những thách thức của sự toàn cầu hóa [1].
Như Relph gợi ý, kiến thức này có thể giúp bảo tồn và tái sinh các nơi chốn hiện có, cũng như tạo ra những nơi chốn mới. Bằng cách nhận diện câu chuyện và đặc điểm độc đáo của một địa điểm, người thiết kế có thể tăng cường những yếu tố tích cực của bản sắc địa phương, củng cố mối liên kết giữa con người và môi trường xung quanh, và ngăn chặn những tác động tiêu cực trong quá trình phát triển đô thị [1].
Tham Khảo
Shao, Y., Lange, E., Thwaites, K. et al. 2017. 'Defining Local Identity', Landscape Architecture Frontiers, 5(2), pp. 24-41. ISSN 2096-336X.
Relph, E. 1976. Place and Placelessness. London: Pion Limited.
Phạm, T.L. 2015. 'Câu chuyện bản sắc trong thiết kế đô thị', Tạp chí Kiến trúc Việt Nam số 1+2. [Online] Available at: https://vienkientrucquocgia.gov.vn/cau-chuyen-ban-sac-trong-thiet-ke-do-thi/ [Accessed 15th June].
Bình luận